Заминаи таърихӣ ва омилҳои пайдоиши ёдгориҳои меъмории асрҳои XIII-XIV дар Хуҷанд, ки яке аз марказҳои қадима ва муҳимми тиҷоратии Шоҳроҳи абрешим буд, баррасӣ шудааст. Ёдгориҳо мазкур мероси фарҳангӣ буда, хусусиятҳои ичтимоӣ-сиёсӣ ва мадании давраи баррасишавандаро инъикос мекунанд. Қайд шуудааст, ки истилои муғулҳо (1219-1221) на танҳо шумораи зиёди аҳолии мусулмонро ҷисман нобуд кард, балки осори фарҳанги моддии Шарқи Наздик ва Осиёи Миёнаро аз байн бурд. Аммо истилогарон ба фарҳангу дини маҳаллӣ дастболо шуда натавонистанд: аввал хонҳои алохида, баъд намояндагони ашроф ва бодиянишинони одӣ исломро қабул карданд. Қабули ислом аз ҷониби элитаи чағатойӣ ашрофи бодиянишин ва заминдорони маҳаллиро ба ҳам наздик намуд. Дар баробари ин нақшу нуфузи рўҳониёни мусулмон баланд гардид. Мусулмонони “нав”, ки аз ашрофи муғул, хосатан хонҳо буданд, мехостанд бо кори амалӣ мавқеи худро «нишон диҳанд». Онҳо ба сохтмони масҷиду мадрасаҳо мусоидат намуда, барои ташкили мактабу китобхонаҳо шароит фароҳам меоварданд. Ин амал ва кўшишу ғайрат дар бунёди иншооти динӣ дар шаҳрҳои Мовароуннаҳр ва Хуросон, аз ҷумла дар Хуҷанд (масалан, мақбараҳои Тубахон, Ҳазрати Бобо ва Шайх Муслиҳитдин) зоҳир гардид.
Ривояту анъанаҳо бо ҳар яки онҳо алоқаманд буда, аз аҳамият ва маъруфияти рўзафзуни ёдгориҳои динӣ ва зиёратгоҳҳои мусулмонӣ қад-қади Шоҳроҳи абрешим шаҳодат медиҳанд.
Калидвожаҳо: таърихи Хуҷанд, Шоҳроҳи абрешим, бодиянишинҳо ва ислом, меъморӣ, мақбараҳо, ёдгориҳои асрҳои XIII-XIV
1. Арсланова А.А. Интеграция и взаимодействие монголов с «тюркским миром» по данным некоторых персоязычных историков дотимуридского периода/А.А. Арсланова//Средневековые тюрко-татарские государства. – 2019. - №11.- С.5-12.
2. Асадуллоев С. Хазрати Бобо/ Асадуллоев С.. – Худжанд, 1995. – 80 с.
3. Гарустович Г.Н. Средневековые авторы о распространении ислама в улусе Джучи /Г.Н.Гарустович //Вестник Академии наук Башкортостана. Т.12. – 2012. - №.33 – С.55-61.
4. Измайлов И.Л., Усманов М.А. Ислам в Улусе Джучи (История татар с древнейших времён. Т.3. Улус Джучи (Золотая Орда). 13 - середина 14 вв. / Измайлов И.Л., Усманов М.А. - Казань, 2009. – 728 с.
5. История Казахстана в персидских источниках. Т.1. Джамал Карши. Аль-Мулхакат би-с-сурах. – Алматы, 2005. – 404 с.
6. Каримова Г.Р., Филимонова Т.Г., Рахимов Н.Т. Номинация Всемирного наследия ЮНЕСКО. Фергано-Сырдарьинский коридор (Таджикистан) / Каримова Г.Р., Филимонова Т.Г., Рахимов Н.Т. – Душанбе, 2019. – 222 с.
7. Негматов Н.Н. Мавзолей Туба-хан/Н.Н.Негматов//Известия АН ТаджССР. Отд-ние общественных наук. – 1957. - №14. – С.45-60.
8. Негматов Н.Н. О работах Ходжентско-Уструшанского отряда в 1957 г./ Н.Н. Негматов // Археологические работы в Таджикистане. Вып.5. – Сталинабад, 1959. - С.95-101.
9. Негматов Н.Н. Ходжент. Основные этапы истории/Н.Н. Негматов // Исследования по истории и культуре Ленинабада. – Душанбе, 1986. – С.3-15.
10. Негматов Н.Н., Хмельницкий С.Г. К истории архитектурного комплекса Хазрати-бобо/ Н.Н. Негматов, С.Г. Хмельницкий // Известия АН ТаджССР. Отд-ние общественных наук. – 1960. - № 1. – С.3-17.
11. Никитина О.М. Об археологических изысканиях в зоне Мавзолея Шейха Муслихиддина в Худжанде / О.М. Никитина // Археологические работы в Таджикистане. – Вып.26 (1986 г.). – Душанбе, 2005. – С.87-97.
12. Панфилов О.В. Исследования петроглифов Моголтау в 1982 г./ О.В. Панфилов // Археологические работы в Таджикистане. – Вып.22 (1982 г.). – Душанбе, 1990. – С.93-94.
13. Рахимов Н.Т. Чазираи Темурмалик/Н.Т.Рахимов//Мероси ниёгон (Наследие предков). – Душанбе, 2017. - №1 (19). – С.48-50.
14. Султанов Т.И. К историографии этнополитической истории улусов Джучи и Чигатая / Т.И.Султанов // Золотоордынское обозрение.- 2017. Т.5. №1.- С.74-94.
15. Талбакова Н.С., Никитина О.М. Архитектурно-археологические исследования мавзолея Шейха Муслихиддина в процессе реставрации /Н.С. Талбакова, О.М. Никитина // Исследования по истории и культуре Ленинабада. – Душанбе, 1986. – С.122-134.
16. Турсунов Н.О. Ҳафтхони Темурмалик / Турсунов Н.О. – Хуҷанд, 2003. – 404 с.
17. Усманов М.А. Об особенностях раннего этапа этнической истории Улуса Джучи / М.А.Усманов // Тюркологический сборник / 2001: Золотая Орда и ее наследие. - Москва, 2002. - С.96-126.
18. Хаутала Р. Исламизация Джучидского и Хулагидского улусов в сравнении: с точки зрения мусульманских и христианских источников / Р.Хаутала //Золотоордынское обозрение. – Т.6, №4.- 2018. – С.676-695.
19. Хмельницкий С.Г. Мавзолей Шейха Муслихиддина / Хмельницкий С.Г. – Худжанд, 2002. - 98 с.
20. Фёдоров-Давыдов Г.А. Исторические особенности городов в монгольских государствах Азии в XIII-XIV вв./ Г.А. Фёдоров-Давыдов // Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – Алма-Ата, 1983. – С.215-220.